Tuwing ganitong araw, taon-taon, tayo ay nag-aalay ng kandila, bulaklak, at dalangin sa mga yumaong mahal sa buhay — supling, kapatid, magulang, asawa, kaanak, kasintahan, kaibigan, kasama. Sinasariwa natin ang kanilang alaala. May hinagpis man, tayo ay panatag sapagkat sila, wika nga, ay namayapa na.
Subalit paano kung ang mahal nating supling, kapatid, magulang, asawa, kaanak, kasintahan, kaibigan, o kasama ay nawala na lamang at sukat? Hindi namayapa sapagkat dinukot, nilapastangan, at pinaslang nang labag sa lahat ng batas?
Angking karapata’y niyurakang lahat! Pinagkaitan ng pagkakataong magtanggol! Dinusta, hinamak, dinahas! At sila, marahil, hanggang sa huli ay nagpapaliwanag, naggugumiit sa tama, sa hustisya, sa batas! Naninindigang hindi sila kriminal! Lalo namang hindi terorista, kundi makabayan, makatao, sa kapwa ay makalinga!
Paano kung ang yumao ay hindi naman nakalibing sa alinmang sementeryong maaaring dalawin – sapagkat ang bangkay ay wala? Wala kahit ang kalansay, o isang buto kaya, isang tapyas ng bungo, isang piraso ng ngipin, kahit ilang hibla ng buhok man lamang.
Hanggang kailan tayo maghihintay? Saang puntod tayo magtutulos ng kandila? Saan maglalapag ng bulaklak?
Inuusisa natin ang mga nasa kapangyarihang namamahala. Tayo’y dumudulog, sukdang magmakaawa. May tugon ba sila? Wala. Namamayagpag nang presidente diumano ang anak ng diktador, may katarungan baga?
Wala. Hindi lamang kabangyaman ang ninanakaw kundi pati kasaysayan. Nangangako’y walang isang salita. Kung ang buhay nga’y hindi mapaglingkuran, ang patay pa kaya?
Pabalik-balik ang ganitong panahon. Isa-dalawang araw ng paggunita sa mga namatay — habang, o sawimpalad kong bayan — sa paglipas ng panahon ay patuloy silang nadaragdagan, silang dinudukot at pinaglalahong tila bula, gayong walang sala kundi ang maglingkod sa hikahos na sambayanan at kapwa.
Bayan ko, pakinggan natin ito: Bawat patak ng kandila, bawat talulot ng bulaklak, bawat usal ng panalangin, bawat pahina ng alaala, bawat patak ng luha ay likumin natin at gawing panata, buuing bantayog at tanggulan ng madla, lunsaran ng laban ng mga inulila para sa hustisya at demokrasya.
Sa pakikibaka ay tagpuin at buhayin natin ang alaala ng mga martir at bayani — desaparesidong supling, kapatid, magulang, asawa, kaanak, kasintahan, kaibigan, kasama. Sa pakikiisa sa masa at sa patuloy nating pakikibaka maipagwawagi ang kanilang simulain upang kamtin ang katarungan hindi lamang para sa kanila, kundi para sa buong bayan.
Bonifacio “Boni” Ilagan is a renowned Filipino artist and activist known for his impactful works in theater, film, and television. He is famous for works like “The Flor Contemplacion Story,” “Dukot,” “Sigwa,” and “Deadline,” which address important social issues. He was a victim of torture during the Marcos dictatorship. He is the older brother of Rizalina Ilagan, an activist who disappeared during the martial law era.
He has received recognition from various award-giving bodies for his contributions to the arts, including the Catholic Mass Media Awards, the Cultural Center of the Philippines Centennial Honors for the Arts, and the Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature, among others.
